Dự án thủy điện dòng chính Mekong : Tác động khó lường

Mười hai dự án thủy điện Mekong sẽ biến 55% chiều dài dòng sông ở vùng hạ lưu Mekong từ một dòng sông sống thành một loạt hồ trữ nước.

Nếu như cả 12 dự án đập thủy điện trên dòng chính Mekong được thực hiện thì việc này sẽ tác động ra sao đến môi trường của từng nước trong khu vực nói riêng và cả vùng nói chung?

Về ngoại giao, đã có thông tin Lào chủ trương tạm ngừng xây đập Xayaburi, một trong 12 dự án đập thủy điện trên dòng chính sông Mekong. Trong thực tế, ông Timothy Hamlin, đại diện tổ chức Stimson chuyên nghiên cứu về chính sách công của Mỹ, nói tại hội thảo về các dự án thủy điện này ở Cần Thơ hôm 22-7: “Mọi việc chuẩn bị vẫn đang được xúc tiến tại hiện trường”. Dưới đây là những tóm tắt về kết quả khảo sát đánh giá tác động môi trường của việc xây dựng 12 dự án đập thủy điện nói trên.

Thay đổi hình thái dòng sông và năng lượng dòng chảy

Mười hai dự án thủy điện Mekong sẽ biến 55% chiều dài dòng sông ở vùng hạ lưu Mekong từ một dòng sông sống thành một loạt hồ trữ nước; nước sẽ chảy chậm hơn, xen kẽ các đoạn dưới đập có dòng chảy thay đổi rất nhanh theo sự vận hành của đập.

Trước đây năng lượng dòng chảy của dòng sông phân bố tương đối đều khoảng 5-50 MW/ki lô mét. Sau khi các đập dựng lên chắn ngang sông thì năng lượng sẽ tập trung khoảng 2.000 MW/đập. Sự thay đổi về việc phân bố năng lượng dòng chảy sẽ gây ảnh hưởng lớn đến vận chuyển phù sa, vận chuyển chất hữu cơ, xác cây gỗ trôi, các hố sâu ở đáy sông và tạo ra những thay đổi không thể phục hồi đối với sự di cư của cá cũng như gây khó khăn cho giao thông thủy và hoạt động đánh bắt cá của người dân.

Trong mùa khô, gần 100% năng lượng dòng chảy sẽ được được dùng để phát điện và trong mùa nước thì các đập Lat Sua, Don Sa Hong và sáu đập phía trên sẽ làm giảm 70-100% năng lượng dòng chảy. Ở đập Sanakham, Ban Koum, Strung Treng và Sambor, năng lượng dòng chảy sẽ còn khoảng 40-50%.

Nước sẽ bị lưu giữ rất lâu

Mặc dù là đập dâng (run-of-river dam), nhưng một số đập dòng chính có khả năng ngăn giữ dòng chảy đến 2-3 tuần trong mùa khô và 1-2 tuần trong mùa nước. Theo đánh giá ban đầu đối với đập Sanakham, với lượng nước của một năm khô hạn như năm 1993 thì thời gian lưu giữ dòng chảy của đập này là một tháng. Đó chỉ là một đập. Tổng thời gian lưu nước của chuỗi 12 dự án có thể làm cho nước chảy về Campuchia và ĐBSCL rất muộn so với bình thường.

Biến mất tín hiệu sinh học dòng sông

Dòng Mekong hiện nay có bốn mùa: mùa nước, mùa khô và hai mùa chuyển tiếp giữa hai mùa này. Hai mùa chuyển tiếp đóng vai trò quan trọng về mặt sinh thái, chẳng hạn như là tín hiệu sinh học cho sinh vật thủy sinh trên toàn lưu vực. Khi các đập được xây dựng thì hai mùa chuyển tiếp sẽ bị rút ngắn hoặc hoàn toàn biến mất. Cá và các loài thủy sinh sẽ không còn nhận được tín hiệu của dòng sông để sinh sản hoặc thực hiện các quá trình khác trong vòng đời.
Giảm phù sa và dinh dưỡng về hạ lưu

Tùy theo sự vận hành và sự điều phối vận hành giữa các chủ đầu tư của 12 dự án, diện tích ngập ở đồng bằng Campuchia và ĐBSCL, ranh giới mặn ở ĐBSCL, chế độ lũ của hồ Tonle Sap sẽ thay đổi theo. Việc điều phối vận hành các đập này là việc khó bởi vì các đập được đầu tư và vận hành bởi các nhà đầu tư tư nhân khác nhau.

Trong số 12 dự án, 7 đập sẽ làm cho mực nước hồ phía trên đập cao chưa từng có trong lịch sử. Điều này sẽ gây ảnh hưởng đến cộng đồng ven sông và việc sử dụng dòng sông. Nhiều diện tích ở đồng bằng, bờ sông, cù lao sẽ bị nhấn chìm.
Việc giảm năng lượng và lưu tốc dòng chảy sẽ làm bồi lắng phù sa ở đầu trên của hồ và trong lòng hồ và giảm phù sa trong dòng chảy bên dưới hồ. Sự giảm phù sa dòng chảy sẽ gây sạt lở bờ sông ở các đoạn do phù sa bồi đắp và gây mất ổn định dòng ở thủ đô Vientiane của Lào và thủ đô Phnôm Pênh của Campuchia. Lượng phù sa tại Kratie sẽ giảm còn một phần tư hiện nay, từ 165 triệu tấn/năm còn 42 triệu tấn/năm.

Lượng phù sa giảm cũng sẽ làm giảm chất dinh dưỡng và sự ổn định đất ở ĐBSCL. Lượng dinh dưỡng sẽ giảm ba phần tư còn 6.600 tấn/năm, tính cho năm 2030. Điều này sẽ làm giảm năng suất sinh học sơ cấp, rừng ngập nước, năng suất thủy sản (đặc biệt là hồ Tonle Sap hiện đang chiếm 60% sản lượng thủy sản của Campuchia), năng suất nông nghiệp, năng suất thủy sản biển ĐBSCL và các ngành công nghiệp phụ trợ.

Sự giảm phù sa dòng chảy sẽ gây bất ổn định dòng và gia tăng sạt lở bờ sông, sạt lở bờ biển Đông của ĐBSCL. Quá trình kiến tạo đồng bằng dọc bờ biển Đông của ĐBSCL sẽ suy giảm hoặc ngưng.

Mất đất đai và sinh kế người dân

Các dự án này cũng sẽ sử dụng 135.000 héc ta đất để làm đường sá tiếp cận và đường truyền tải điện, vì vậy sẽ gây tác động đáng kể đối với đa dạng sinh học trên cạn. Khoảng 25.000 héc ta đất rừng và 8.000 héc ta đất canh tác sẽ bị nhấn chìm. Các hồ chứa sẽ làm thay đổi cảnh quan thung lũng sông Mekong do sự ngập nước cao quanh năm ở các nơi này.

Khoảng 1.370 ki lô mét vuông đất ven sông sẽ bị ngập vĩnh viễn và khoảng 17% diện tích đất ngập nước giữa và ven sông Mekong sẽ bị ngập vĩnh viễn. Khoảng 150.000 héc ta đất canh tác ven sông sẽ bị ảnh hưởng bởi 996 ki lô mét hồ chứa của các đập từ Chian Saen đến Kratie, làm mất sinh kế của khoảng 450.000 gia đình ở vùng lòng hồ và ngay bên dưới đập.

Ảnh hưởng đa dạng sinh học

Các dự án sẽ ảnh hưởng lớn đến sự đa dạng sinh học có tầm quan trọng quốc tế. Trong đó, 80% các vùng đa dạng sinh học chính dọc theo sông Mekong sẽ bị ảnh hưởng; đất ngập nước vùng Siphandone ở Lào có tầm quan trọng toàn cầu sẽ bị ảnh hưởng và khu Ramsar ngay phía trên Stung Treng sẽ bị ảnh hưởng trực tiếp.

Các loài không đòi hỏi sinh cảnh đặc biệt và không cần các tín hiệu sinh học của dòng sông sẽ sinh sôi nhiều hơn trong hồ chứa. Sự phân mảnh dòng sông sẽ chia cắt các quần thể thủy sinh vật thành các túi riêng và dẫn đến tuyệt chủng loài.
Ít nhất 41 loài cá phía trên Vientiane sẽ bị tuỵệt chủng. Loài cá tra dầu khổng lồ của sông Mekong sẽ biến mất hoàn toàn. Trên toàn dòng sông ở vùng hạ lưu vực Mekong, hơn 100 loài cá sẽ bị đe dọa tuyệt chủng.

Mất nguồn protein

Khoảng 35% tổng lượng cá của sông Mekong là cá trắng cần phải di cư để sinh sản sẽ bị các đập này cản trở đường đi và không sinh sản được. Hiện nay trong số các đập chỉ có ba dự án có kèm cầu thang cá. Tuy nhiên cầu thang cá, sử dụng công nghệ châu Âu dành cho một ít loài cá to khỏe, sẽ không phải là phương án khả thi đối với cá sông Mekong vì chúng có kích thước nhỏ và đa dạng về loài (có đến 1.200 loài).

Tính cho năm 2030, tổn thất cá trắng sẽ là 550.000-880.000 tấn/năm. Số liệu này chưa bao gồm tổn thất cá ở đồng bằng và cá biển. Con số tổn thất này tương đương 110% tổng sản lượng gia súc của Lào và Campuchia cộng lại. Điều này sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến dinh dưỡng của người dân ở Lào và Campuchia.

Trong giai đoạn đầu khi các hồ mới xây dựng, xác bã hữu cơ bị dìm chết sẽ làm tăng dinh dưỡng trong hồ và giúp các loài thủy sản hồ tăng. Tuy nhiên sau đó vài năm khi nguồn hữu cơ này hết thì năng suất thủy sản hồ sẽ chỉ bằng một phần mười lượng cá sông bị tổn thất. Tổng năng suất thủy sản hồ ở các đập này ước lượng khoảng 63.000 tấn.

Việc giảm phù sa sẻ ảnh hưởng lớn đến sản lượng cá biển, ngành đánh cá, và các ngành công nghiệp phụ trợ của Việt Nam. Ngành thủy sản nuôi của Việt Nam cũng sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng vì mất nguồn cá tạp từ biển làm thức ăn. Sự giảm năng suất cá sẽ tác động rất lớn đến an ninh thực phẩm trong toàn vùng.

Văn hóa, xã hội

Khoảng 29,6 triệu người sống và làm việc trong phạm vi 15 ki lô mét dọc sông Mekong. Khoảng 107.000 người sẽ bị mất nhà cửa, đất đai, và phải tái định cư. Hơn 2 triệu người trong 47 huyện trong các vùng hồ, các vị trí đập và ngay bên dưới các đập sẽ bị rủi ro cao nhất đối với các tác động trực tiếp do sự thay đổi và dao động mực nước nhanh.

Các đập thủy điện sẽ ảnh hưởng đến lối sống, văn hóa, tính cộng đồng và tài nguyên du lịch của các cộng đồng ven sông. Trong 15 năm xây dựng các đập, một số làng mạc sẽ bị di dời nhiều lần, đặc biệt là ở Stung Treng và Kratie. Trong khi đó, kinh nghiệm về thực hiện các chương trình hỗ trợ dài hạn phù hợp cho các cộng đồng bị ảnh hưởng vẫn chưa tốt trong vùng Mekong.
 ThS. Nguyễn Hữu Thiện
Trưởng nhóm tư vấn đánh giá môi trường chiến lược 12 đập thủy điện trên sông Mekong