Mô hình nào cho công ty mua bán nợ xấu?

Vấn đề là công ty này sẽ hoạt động với mô hình nào và bằng nguồn tài chính từ đâu?

Giải pháp thành lập công ty mua bán nợ để xử lý nợ xấu của hệ thống NHTM liệu có phải là giải pháp tốt để giúp hệ thống NHTM xử lý các khoản nợ xấu? Để có câu trả lời phù hợp, chúng ta hãy xem xét lại tình hình xử lý nợ xấu trên thị trường và các giải pháp hiện có.

Hiện trạng xử lý nợ xấu ở Việt Nam

Hiện nay, các khoản nợ xấu của tổ chức tín dụng (TCTD) được xử lý bằng hai cách: cách 1 là bán đấu giá các tài sản đảm bảo của các khoản nợ xấu đã xử lý; cách 2 là bán nợ xấu cho các TCTD khác hoặc các công ty quản lý tài sản (AMC).

Đối với cách 1, việc bán đấu giá mất rất nhiều thời gian do TCTD phải hoàn thành nhiều thủ tục pháp lý, định giá tài sản, bán đấu giá… Mỗi khi cần bán nợ hoặc bán tài sản siết nợ, TCTD phải thành lập hội đồng xử lý nợ và còn phải mất nhiều công sức hơn để tìm kiếm người mua, chào bán với giá hợp lý để đảm bảo TCTD không bị thiệt hại.

Đối với cách 2, về bản chất, khi các khoản nợ xấu được mua bán giữa các TCTD hoặc qua công ty AMC thì nợ xấu vẫn nằm trong hệ thống ngân hàng nhưng dưới hình thức khác, vì công ty AMC là công ty con, công ty trực thuộc của TCTD. Khi các TCTD thực hiện hợp nhất báo cáo tài chính thì những khoản nợ xấu này vẫn nằm trong bảng cân đối kế toán hợp nhất, nhưng dưới một tên gọi khác, ví dụ như là tài sản Có khác.

Như vậy, có thể thấy, cách xử lý đối với nợ xấu và tài sản đảm bảo/tài sản liên quan đến nợ xấu đã xử lý của các TCTD hiện nay thiếu hẳn định hướng và mang tính tự phát. Nó chủ yếu nhằm giải quyết vấn đề của từng TCTD, hơn là một giải pháp tổng thể cho nền kinh tế nói chung và cho hệ thống ngân hàng nói riêng. Ngoài ra, cơ chế hoạt động như vậy không tạo ra một thị trường mua bán nợ xấu chuyên nghiệp.

Vấn đề tiếp theo là vì sao đã có công ty mua bán nợ (DATC) thuộc Bộ Tài chính, nhưng vẫn nêu ý tưởng thành lập công ty mua bán nợ của NHNN? Đây là một vấn đề không dễ lý giải, vì nếu xét theo chức năng kinh doanh, công ty mua bán nợ theo ý tưởng của NHNN sẽ giống đến 90% chức năng của DATC. Tuy nhiên, có một số điểm giải thích cho vấn đề này.

Thứ nhất, DATC là DNNN, phạm vi hoạt động không chỉ gói gọn trong hệ thống NHTM mà còn của cả nền kinh tế, nhưng tiềm lực của DATC lại khá hạn chế so với quy mô các khoản nợ xấu trong hệ thống tín dụng hiện nay. Trong khi đó, quy trình từ khi mua lại tài sản xấu, tái cấu trúc và khai thác tài sản loại này để bán lại sinh lời là rất phức tạp. Không phải tất cả các giao dịch tái cấu trúc đều thành công. Theo tỷ lệ mà các quỹ đầu tư mạo hiểm thực hiện đầu tư vào việc mua lại nợ xấu và các tài sản liên quan thì chỉ có khoảng 30% giao dịch là thực hiện tái cấu trúc thành công. Tuy nhiên, tỷ lệ thành công 30% có khả năng tạo ra lợi nhuận đủ lớn để bù đắp cho các thương vụ thất bại và đủ hấp dẫn các NĐT để tạo ra thị trường mua bán nợ xấu trị giá nhiều tỷ USD ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương như hiện nay.

Thứ hai, bản chất của việc mua bán nợ xấu là hoạt động kinh doanh mang tính mạo hiểm, có khả năng mang lại lợi nhuận cao trên cơ sở rủi ro cao. Trong khi đó, theo cơ chế hoạt động, cơ chế tài chính, cơ chế quản lý, giám sát của DATC với tư cách là DNNN, sẽ rất khó để DATC chấp nhận các hoạt động mang tính mạo hiểm kiểu này. Thực tế cho thấy, nếu như một khoản nợ hoặc tài sản đảm bảo của khoản nợ đó, có đầy đủ giấy tờ hợp lệ, có giá bán dễ dàng tham chiếu và đáng tin cậy thì người vay đã tự xử lý để thu hồi tiền và trả nợ cho ngân hàng, chứ không để ngân hàng siết nợ.

Từ hai nguyên nhân trên, có thể thấy một mình DATC chưa thể đảm nhiệm việc xử lý các khoản nợ xấu của hệ thống NHTM. Trong khi đó, việc giải tỏa các khoản nợ xấu đang tồn đọng tại các TCTD là nhu cầu cấp thiết, đặc biệt là trong giai đoạn kinh tế suy thoái, nhiều DN phá sản, không còn khả năng trả nợ cho ngân hàng. Vì thế, giải pháp mà NHNN đưa ra là thành lập một công ty mua bán nợ được xem là kịp thời trong thời điểm hiện tại.

Mô hình nào?

Thứ nhất, đó phải là công ty cổ phần mà Nhà nước là một cổ đông lớn và có sự tham gia của các TCTD. Việc tổ chức công ty mua bán nợ theo mô hình này rất quan trọng, cho phép công ty có thể chấp nhận rủi ro từ việc mua nợ xấu, được thuê các chuyên gia tái cấu trúc DN tham gia cơ cấu lại DN và có cơ chế quản trị DN lành mạnh để tránh các hiện tượng tiêu cực, chi phối hoặc xin - cho mà dư luận đã đặt ra từ khi có đề xuất thành lập công ty mua bán nợ.

Vai trò dẫn dắt và định hướng của Nhà nước trong giai đoạn đầu là cần thiết để giúp công ty ổn định mục tiêu và chiến lược kinh doanh. Đến thời điểm thích hợp, Nhà nước có thể thoái vốn dần khỏi công ty.

Thứ hai, công ty mua bán nợ phải có khả năng huy động các nguồn vốn dài hạn để có thể mua lại các khoản nợ xấu. Ở các nước, các quỹ hưu trí, quỹ đầu tư mạo hiểm cũng tham gia rất tích cực trong việc đầu tư vào các công ty hay các quỹ có tính chất tương tự như công ty mua bán nợ theo đề xuất của NHNN và họ có các nguồn vốn dài hạn để đầu tư mua lại các khoản nợ, các tài sản xấu này. Với tình hình và bản chất nguồn vốn ở Việt Nam là phần lớn mang tính ngắn hạn, đây có lẽ là một thử thách lớn đối với công ty mua bán nợ để có thể hoạt động ổn định và bền vững.

Thứ ba, công ty mua bán nợ không những phải có năng lực tài chính mà phải có đội ngũ chuyên gia có khả năng tham gia trực tiếp tái cấu trúc DN, hoặc phải có cơ chế thuê các chuyên gia tư vấn hàng đầu để tái cấu trúc DN. Bên cạnh đó, đội ngũ thẩm định, đánh giá tài sản… để hỗ trợ cho các hoạt động của công ty cũng cần được chuyên nghiệp hóa.

Công ty có thể xem xét việc thuê tư vấn bên ngoài để thực hiện các nhiệm vụ trên. Trong trường hợp đó, cơ chế thuê tư vấn, tổ chức thực hiện, bảo mật thông tin… phải được thực hiện hết sức nghiêm túc và chặt chẽ.
Thứ tư, một trong những vấn đề quan trọng liên quan đến hoạt động của công ty mua bán nợ là phương pháp hạch toán kế toán và định giá tài sản vì thông thường, khi thực hiện mua tài sản xấu từ các TCTD, giá mua có thể rất khác so với giá trị thật của tài sản. Vì vậy, phương pháp ghi nhận nên được đo lường khi mua như thế nào và sau đó ghi nhận tiếp theo ra sao, ví dụ tăng giá, giảm giá trong các kỳ kế toán là một vấn đề cần được xem xét để đảm bảo hoạt động tài chính của công ty mua bán nợ là minh bạch và rõ ràng.

Có thể nói, sự tham gia của công ty mua bán nợ sẽ bổ sung thêm giải pháp thực hiện tái cơ cấu hệ thống NHTM. Có thể hình dung công ty mua bán nợ sẽ giúp giải quyết các vấn đề sau:

* Giúp các TCTD xử lý nhanh các tài sản xấu để thu hồi nguồn tiền. TCTD không phải dùng nguồn lực để theo đuổi các vụ thanh lý tài sản, bán nợ… như trước đây để tập trung cho hoạt động kinh doanh chính;

* Tách các tài sản xấu của các TCTD ra khỏi hệ thống ngân hàng và công ty mua bán nợ thực hiện các biện pháp tái cơ cấu dễ dàng hơn, ví dụ có thể thành lập các pháp nhân mới, thành lập các liên doanh để xử lý và khai thác tài sản. Đây là những nghiệp vụ mà TCTD không dễ dàng thực hiện do bị hạn chế về phạm vi hoạt động, theo đó, các TCTD chỉ tập trung vào các lĩnh vực kinh doanh ngân hàng và không tập trung vào các lĩnh vực khác ngoài một số lĩnh vực rất hạn chế mà Luật Các TCTD cho phép;

* Giữ vai trò điều tiết trong trường hợp thị trường có biến động;

* Bên cạnh NHNN là người cho vay cuối cùng, công ty mua bán nợ cũng có thể được coi là một định chế có thể mua lại tài sản của các TCTD trong trường hợp TCTD có nhu cầu bán để giải quyết nhu cầu thanh khoản hay thu hẹp hoạt động kinh doanh;

* Thu hút các khoản đầu tư dài hạn của các tổ chức có nguồn vốn dài hạn, ví dụ từ các công ty bảo hiểm... do đặc thù hoạt động của công ty mua bán nợ là đầu tư vào các tài sản dài hạn.

Vậy nhưng, có một câu hỏi lớn đặt ra là, công ty mua bán nợ của NHNN phải hoạt động như thế nào để đảm bảo thành công?