BÁC
SĨ
THÁI
MINH
TRUNG
chuyên
khoa
Tâm
Thần,
Associate
Clinical
Professor,
UCI
Medical
Center.
PTSD
viết
nguyên
ra
là
Post
Traumatic
Stress
Disorder,
hội
chứng
(syndrome)
tâm
lý
khi
con
người
trải
qua
một
biến
cố
hãi
hùng
có
gắn
liền
với
những
đe
dọa
đến
tính
mạng.
Bịnh
này
cũng
có
thể
xảy
ra
khi
người
ta
chứng
kiến
(gián
tiếp)
một
cảnh
hãi
hùng.
Hội
chứng
này
được
biết
đến
vào
thế
chiến
thứ
I
qua
tên
“shell
shock”.
Những
người
lính
ra
trận
thấy
chết
chóc,
thân
thể
các
chiến
binh
bị
thương,
tay
chân
bị
cắt
đứt,
máu
me
lai
láng,
cảnh
tượng
rất
hãi
hùng.
Họ
có
cái
may
được
sống
sót
nhưng
tâm
hồn
trở
nên
lơ
lơ
lửng
lửng,
từ
đó
mà
bệnh
có
tên
“shell
shock”
(cú
sốc
do
đạn
trái
phá).
Hội
chứng
này
được
khoa
Tâm
Thần
(psychiatry)
hiện
đại
chia
làm
3
nhóm
triệu
chứng
tâm
lý
chính
là:
cảm
nhận
trở
lại
(reexperience),
trốn
tránh
(avoidance)
và
nhậy
cảm
quá
độ
(increased
arousal).
Sự
hiện
diện
của
3
nhóm
triệu
chứng
này
sau
một
biến
cố
là
kim
chỉ
nam
của
bịnh
PTSD.
Cảm
nhận
lại
gồm
có:
ám
ảnh
(flashback),
nhiều
giấc
mơ
hãi
hùng
nhắc
lại
biến
cố
trải
qua,
suy
nghĩ
thật
nhiều
ngày
đêm
về
biến
cố,
có
cảm
giác
như
biến
cố
đó
lập
lại
ngay
trong
hiện
tại,
suy
tầm
tài
liệu
liên
quan
đến
biến
cố,
phản
ứng
sinh
lý
và
tâm
lý
y
như
lúc
biến
cố
đang
xảy
ra
khi
gặp
vài
nguyên
nhân
nhắc
đến
biến
cố.
Triệu
chứng
nặng
là
nghe
tiếng
nói
trong
đầu,
nghe
tiếng
ai
đó
gọi
tên
mình
mà
không
có
ai
bên
cạnh
(auditory
hallucination,
ảo
thính).
Nhiều
người
thấy
cái
bóng
đi
qua
hay
cảm
tưởng
có
ai
đứng
sau
lưng
mình
(visual
hallucination,
ảo
thị).
Trốn
tránh
gồm
có:
cố
gắng
không
suy
nghĩ
hay
đề
cập
những
vấn
đề
liên
quan
đến
biến
cố,
tránh
xa
những
nơi
có
người
và
cảnh
vật
nhắc
lại
biến
cố,
cảm
thấy
tình
cảm
chai
đá
không
hồn
nhiên
như
trước
nữa.
Còn
có
nhiều
dấu
hiệu
của
những
triệu
chứng
của
trầm
cảm/depression
(không
giao
thiệp
bạn
bè,
chán
ngán,
mất
sự
thích
thú
trong
cuộc
sống,
mất
ăn,
mất
ngủ,
bực
bội
với
người
thân
trong
gia
đình,
không
muốn
gần
gũi
ai).
Nhạy
cảm
quá
độ
gồm
có:
mất
ngủ
hay
ngủ
không
yên
giấc
vì
ác
mộng
làm
thức
giấc
giữa
đêm,
hay
giật
mình
với
tiếng
động
nhỏ,
lúc
nào
cũng
có
cảm
giác
đề
phòng,
hay
giận
dữ
đối
với
những
chuyện
không
đáng
giận,
tình
cảm
khó
kềm
chế,
hay
gây
gổ.
Triệu
chứng
nặng
thì
trí
nhớ
suy
sụp,
không
chú
tâm
được,
mặt
mày
bơ
phờ.
Vì
hệ
thống
thần
kinh
quá
nhậy
nên
những
bịnh
nhân
này
hay
có
những
triệu
chứng
đau
nhức
thường
xuyên.
Nhiều
bịnh
nhân
có
“cái
đau
du
kích”
hôm
nay
hiện
nơi
này,
ngày
mai
hiện
nơi
kia
mà
khi
thử
nghiệm
đều
không
có
kết
quả
gì
hết.
Nhiều
bác
sĩ
không
hiểu
rõ
PTSD
nghĩ
rằng
bịnh
nhân
đau
giả
bộ.
Một
trường
hợp
PTSD
Ông
A
cố
gắng
tìm
việc
làm
nhưng
bị
mất
việc
nhiều
lần
vì
sơ
sót
trong
việc
làm.
Ông
không
tập
trung
được
trong
việc
làm
vì
mất
ngủ
kinh
niên.
Tối
đến
là
lúc
những
suy
nghĩ
tức
giận,
tủi
nhục
đến
rỉa
tâm
hồn
nhức
nhối
của
ông
như
bầy
muỗi
đói.
Bên
Mỹ,
ông
hay
lủi
thủi
một
mình
và
xa
lánh
những
đoàn
thể
vì
nó
chỉ
nhắc
lại
những
kỷ
niệm
đau
buồn.
Từ
ngày
mất
việc
lần
thứ
3
này,
ông
cảm
thấy
chán
chường
và
muốn
quên
đời
trong
rượu
chè
và
khói
thuốc.
Những
cơn
nhức
đầu
như
búa
bổ
xảy
ra
thường
xuyên
hơn.
Những
vết
thương
bị
đạn
thời
chiến
hình
như
sống
dậy
và
làm
cơ
thể
ông
đau
nhức
khó
chịu.
Ông
đến
bác
sĩ
gia
đình
trị
bịnh
đau
nhức.
Ông
được
cho
biết
là
bị
cao
áp
huyết
(hypertension).
Bác
sĩ
cho
ông
thuốc
nhức
đầu
và
cao
áp
huyết.
Những
cơn
đau
nhức
không
bớt
một
cách
đáng
kể
mặc
dù
thử
nghiệm
không
có
dấu
hiệu
bịnh
gì.
Áp
suất
máu
không
giảm
như
ý
muốn
bác
sĩ.
Bác
sĩ
gia
đình
cho
đủ
thuốc
ngủ
mà
giấc
ngủ
vẫn
không
đến.
Khi
ông
tỏ
ý
chán
chường
đến
“không
muốn
sống”,
bác
sĩ
gia
đình
giới
thiệu
ông
đến
chuyên
khoa
Tâm
Thần.
Người
Á
châu
rất
sợ
“mất
mặt”
nên
không
dám
khai
triệu
chứng
bịnh
tâm
thần.
Một
số
bịnh
tâm
thần
được
đem
ra
ánh
sáng
là
do
người
thân
không
chịu
nổi
nữa
dẫn
bịnh
nhân
đi
khám
hay
buộc
bịnh
nhân
phải
đi
khám.
Ít
có
ai
tự
động
đến
khám
bác
sĩ
khi
bắt
đầu
có
những
triệu
chứng
tâm
thần.
Những
triệu
chứng
này
lúc
mới
nảy
sinh
chỉ
ảnh
hưởng
qua
thái
độ
bịnh
nhân
(bực
bội,
buồn
chán,
...).
Khi
để
lâu
vài
năm
sẽ
nặng
hơn
và
lan
ra
hành
động
bất
thường
không
kềm
chế
được
(đập
phá
đồ
đạc
hay
đánh
đập
vợ
con).
Bác
sĩ
gia
đình
tốn
rất
nhiều
công
sức
tìm
tòi
những
bịnh
từ
đa
dạng
đến
hiếm,
cho
thử
nghiệm
đủ
cách
nhưng
đa
số
thử
nhiệm
không
có
kết
quả
đáng
kể.
Khi
được
bác
sĩ
đề
nghị
họ
tham
khảo
chuyên
viên
tâm
thần
đôi
khi
họ
còn
giận
bác
sĩ
họ
và
giẫy
nẩy,
“tôi
đâu
có
điên
đâu
mà
bác
sĩ
kêu
tôi
đi
khám
bác
sĩ
tâm
thần”.
Những
bịnh
nhân
này
thường
rất
nhạy
cảm
với
phản
ứng
phụ
của
thuốc
vì
hệ
thống
thần
kinh
họ
bị
căng
thẳng.
Một
chút
khó
chịu
trong
cơ
thể
được
nhân
lên
gấp
bội.
Vì
thế,
họ
ít
khi
uống
thuốc
đều
hay
tự
ý
giảm
liều
thuốc
bác
sĩ
cho
nhưng
không
dám
nói
bác
sĩ
biết.
Vì
thế
mà
hiệu
quả
(outcome)
trị
liệu
rất
thấp
nếu
bác
sĩ
không
đề
cập
đến
triệu
chứng
tâm
lý.
Một
phần
nữa
là
gia
đình
bịnh
nhân
theo
văn
hóa
Đông
phương
không
chấp
nhận
trị
liệu
bằng
thuốc
Tây
một
cách
lâu
dài.
Đa
số
bịnh
tâm
thần
khi
được
phát
hiện
đã
trở
thành
bịnh
kinh
niên
cần
trị
liệu
lâu
dài.
Khi
nghe
bịnh
nhân
than
bị
phản
ứng
phụ
thì
gia
đình
khuyên
nên
ngừng
thuốc
Tây
lại
và
nên
trị
bằng
dược
thảo.
Hiện
nay
chưa
có
loại
dược
thảo
nào
trị
được
các
bịnh
tâm
thần
loại
nặng
một
cách
hữu
hiệu.
PTSD
và
phân
tâm
học
Những
người
chứng
kiến
những
hoàn
cảnh
khủng
bố
mà
họ
không
làm
gì
được
thường
có
hội
chứng
PTSD
không
nhiều
thì
ít.
Không
phải
chỉ
có
chiến
tranh
mới
gây
ra
PTSD
mà
những
phụ
nữ
bị
hãm
hiếp,
những
công
nhân
bị
ức
hiếp
trong
sở
lâu
ngày
cũng
bị
bịnh
này
nữa.
Đa
số
thuyền
nhân
Việt
Nam
đều
có
ít
nhiều
triệu
chứng
PTSD.
Có
người
bị
bịnh
dạng
nhẹ
vẫn
làm
việc
được.
Tuy
nhiên
hệ
thống
thần
kinh
của
họ
nhạy
cảm
và
họ
dễ
bị
buồn
phiền
trong
sở
làm
hay
chuyện
gia
đình
con
cái.
Họ
có
thể
chịu
đựng
một
thời
gian
đến
khi
có
một
biến
cố
thứ
nhì
xảy
ra
như
mất
việc,
người
thân
bịnh
nặng
hay
bị
tai
nạn
thì
những
hội
chứng
PTSD
xảy
ra
mãnh
liệt.
Bác
sĩ
tâm
thần
ngoại
quốc
không
hiểu
rõ
hoàn
cảnh
bịnh
nhân,
dễ
chẩn
bịnh
lầm
hoặc
cho
rằng
người
bịnh
phản
ứng
quá
đáng
hay
giả
bộ
bịnh
để
được
quyền
lợi
này
nọ
(secondary
gain).
Người
bịnh
PTSD
rất
dễ
giận
dữ
nên
gia
đình
và
bạn
bè
hay
xa
lánh.
Nỗi
căm
hận
chất
chứa
trong
lòng
lâu
ngày
tạo
căng
thẳng
tinh
thần.
Khó
có
gì
làm
họ
vui
được.
Họ
có
những
suy
nghĩ
thường
gắn
liền
với
biến
cố
đã
qua.
Họ
muốn
diệt
trừ
kẻ
gây
ra
khủng
hoảng
cho
họ
trong
quá
khứ,
nhưng
lúc
đó
họ
không
làm
gì
được
nên
nỗi
bực
tức
lan
tràn
ra
mọi
người
bây
giờ.
Bịnh
nhân
dễ
bị
nghiện
thuốc
lá
và
rượu
vì
dùng
những
chất
đó
tạo
các
sảng
khoái
tâm
lý
nhứt
thời,
nhưng
dùng
dài
hạn
những
chất
trên
lại
tạo
ra
bịnh
nghiện
và
nhiều
bịnh
thể
xác
sau
đó.
Người
bịnh
PTSD
hay
bị
tủi
nhục
(shame).
Sách
phân
tâm
học
ngoại
quốc
thường
dùng
chữ
“guilt”
và
“shame”
lẫn
lộn.
“Guilt”
là
cảm
giác
tội
lỗi
khi
người
đó
làm
việc
gì
sai
trái,
ngược
lại
“shame”
là
cảm
giác
tủi
nhục
khi
người
đó
muốn
làm
việc
theo
lương
tâm
họ
mà
hoàn
cảnh
không
cho
làm
vậy
được.
Những
tình
cảm
“xấu”
như
giận
dữ,
tủi
phận,
tủi
nhục,
nghiện
rượu
thật
khó
mà
khai
với
bác
sĩ.
Vì
thế
mà
những
bịnh
nhân
này
đành
âm
thầm
nuốt
lấy
những
nỗi
khổ
cho
qua
ngày
tháng.
Nếu
họ
có
khai
với
bác
sĩ
thì
chỉ
khai
những
triệu
chứng
thông
thường
như
mất
ngủ,
hay
quên,
đau
nhức,
...
Nguyên
nhân
thần
kinh
của
bịnh
PTSD
Khi
bị
căng
thẳng
ngắn
hạn,
cơ
thể
ta
tiết
ra
chất
Norepinephrine
(NE).
Chất
này
là
chất
hưng
phấn
nhiều
hệ
thống
trong
cơ
thể.
Ở
hệ
thống
tuần
hoàn
nó
làm
áp
suất
tăng,
tim
đập
nhanh
hơn,
ở
hệ
thống
hô
hấp
nó
làm
tăng
hơi
thở,
ở
da
thì
làm
mấy
mạch
máu
nhỏ
co
lại
tạo
cảm
giác
lạnh
tay
chân
hay
cảm
giác
tê.
Khi
không
đủ
máu
tới
các
bắp
thịt
thời
gian
lâu
sẽ
bị
đau
nhức
hay
có
cảm
giác
mỏi.
Ở
hệ
thống
tiêu
hóa
làm
cho
ta
biếng
ăn.
Hệ
thống
thần
kinh
kích
thích
nhiều
làm
mất
ngủ.
Những
thay
đổi
trên
giúp
ta
chiến
đấu
với
hoàn
cảnh
nguy
hiểm.
Khi
NE
bài
tiết
nhiều
thì
nó
có
thể
làm
giảm
lượng
Serotonin
(5HT).
Serotonin
là
một
chất
tiết
ra
trong
não
bộ
làm
cho
cường
độ
những
phản
ứng
tình
cảm
bớt
lại.
Khi
thiếu
5HT
thì
những
tình
cảm
như
giận,
lo
âu
sẽ
diễn
ra
rất
mạnh
và
rất
khó
kềm
chế.
Khi
căng
thẳng
quá
độ
lâu
ngày,
hệ
thống
kích
thích
tố
(hormone)
sẽ
bị
thay
đổi.
Lượng
cortisol
sẽ
tăng
lên
trong
máu.
Cortisol
có
công
dụng
làm
giảm
viêm
(inflammation).
Tuy
nhiên
nếu
cortisol
tiết
ra
nhiều
quá
thì
sẽ
ảnh
hưởng
trực
tiếp
đến
não
bộ.
Nó
có
thể
làm
tổn
thương
các
tế
bào
ở
não
bộ.
Những
nghiên
cứu
gần
đây
cho
thấy
rằng
nhóm
tế
bào
hippocampus
bị
thoái
hóa
và
khi
chụp
MRI
thấy
bị
nhỏ
hơn
bình
thường.
Nhóm
tế
bào
này
ảnh
hưởng
trí
nhớ.
Nhóm
tế
bào
này
cũng
bị
thoái
hóa
ở
chứng
bịnh
lẫn
Alzheimer.
Hippocampus
giúp
trí
nhớ
ngắn
hạn
(short
term
memory).
Hippocampus
bị
tổn
thương
gây
ra
hiện
tượng
mau
quên.
Cortisol
còn
ảnh
hưởng
đến
những
triệu
chứng
tâm
thần.
Những
người
bịnh
chai
gan
trị
bằng
cortisol
hay
bị
trầm
cảm,
tình
cảm
lên
xuống
bất
thường
và
trong
trường
hợp
nặng
bị
mất
khả
năng
nhận
ra
thực
tế
(psychosis),
như
có
ảo
thính
(auditory
hallucination)
hoặc
ảo
thị
(visual
hallucination).
Những
hiện
tượng
tâm
thần
do
cortisol
mất
điều
hòa
có
nhiều
trùng
hợp
với
những
triệu
chứng
của
PTSD.
Như
thế
cái
tên
gọi
“bịnh
tâm
thần”
là
một
sai
lầm
làm
cho
bịnh
nhân
tưởng
như
những
triệu
chứng
họ
có
không
có
nguồn
gốc
vật
chất.
Đúng
ra,
đa
số
những
bịnh
tâm
thần
là
những
bịnh
của
não
bộ.
Não
bộ
có
những
vùng
ảnh
hưởng
đến
cơ
thể
như
vùng
cơ
động
(motor
area)
và
vùng
giác
quan
(sensory
area)
cũng
như
có
những
vùng
ảnh
hưởng
đến
tánh
tình
và
hành
động.
Khi
những
vùng
ảnh
hưởng
đến
tánh
tình
bị
bất
ổn
thì
gây
ra
triệu
chứng
tâm
thần.
Cách
trị
bịnh
Như
đã
phân
tích
ở
trên,
bịnh
PTSD
có
ảnh
hưởng
rất
sâu
rộng
từ
sinh
lý
não
bộ,
đến
tâm
lý
và
cuộc
sống
gia
đình
và
xã
hội.
Muốn
trị
bịnh
hữu
hiệu
ta
phải
áp
dụng
nhiều
hơn
một
cách
trị
liệu,
gồm
thuốc
men,
tâm
lý
trị
liệu
(psychotherapy),
gia
đình
trị
liệu
(family
therapy),
và
ngay
cả
áp
dụng
tôn
giáo
trong
cách
trị
liệu.
Về
thuốc
thì
có
nhóm
thuốc
SSRI
(Selective
Serotonin
Reuptake
Inhibitor)
được
cơ
quan
dược
phẩm
công
nhận
để
trị
bịnh
này.
Chất
thuốc
này
dùng
để
tăng
lượng
Serotonin
(5HT).
Khi
5HT
tăng
thì
cường
độ
các
triệu
chứng
tâm
thần
được
giảm
bớt.
Tuy
nhiên
nếu
bịnh
hiện
diện
lâu
ngày
ảnh
hưởng
qua
hệ
thống
cortisol
thì
trị
liệu
bớt
hữu
hiệu.
Nhiều
khi
cần
phải
dùng
nhiều
loại
thuốc
phối
hợp
mới
có
kết
quả.
Môn
tâm
lý
trị
liệu
đang
phổ
biến
bây
giờ
là
Cognitive
Behavioral
Therapy
(CBT):
bịnh
nhân
tập
nhận
ra
những
tư
tưởng
bi
quan
và
tập
suy
nghĩ
sao
cho
thích
hợp
hơn
với
hoàn
cảnh.
Khi
có
những
xung
đột
gia
đình
thì
cần
phải
có
gia
đình
trị
liệu
để
hàn
gắn
lại
những
mâu
thuẫn
vợ
chồng,
con
cái.
Gia
đình
trị
liệu
giúp
những
thành
viên
trong
gia
đình
thông
cảm
lẫn
nhau
và
đối
thoại
một
cách
hiệu
quả.
Tôn
giáo
cũng
đóng
một
phần
không
kém
quan
trọng
trọng
việc
trị
liệu.
Tôn
giáo
tạo
một
đoàn
thể
hỗ
trợ
tinh
thần
bịnh
nhân.
Khác
với
xã
hội,
tôn
giáo
chấp
nhận
con
người
không
kể
sự
thành
công
hay
vị
trí
xã
hội
của
người
đó,
như
thế
một
phần
nào
xoa
dịu
được
nỗi
khổ
của
sự
tủi
nhục.
Tôn
giáo
giúp
người
bịnh
PTSD
từ
bỏ
quá
khứ
và
cấy
niềm
hy
vọng
tương
lai
trong
tâm
hồn
họ.
Các
tôn
giáo
đều
có
những
phương
pháp
chống
lo
âu
(anti
anxiety).
Thiền
của
Phật
giáo
bắt
đầu
được
áp
dụng
trong
cách
trị
liệu
y
khoa
với
cái
tên
là
Mindful
therapy.
Ngoài
ra
cầu
nguyện
Chúa,
lần
chuỗi,
niệm
Phật,
...
cũng
có
những
hiệu
nghiệm
không
kém,
tùy
theo
sở
thích
và
tôn
giáo
của
người
bịnh.