Bất cập trong cơ chế giá điện

Bao cấp, bù chéo trong giá điện đã được nói đến từ nhiều năm nay, nhưng đó là ở khía cạnh chính sách xã hội mà Nhà nước giao cho ngành điện thực hiện, nhằm trợ giá điện sinh hoạt cho những gia đình nghèo và điện phục vụ cho tưới tiêu trong nông nghiệp. Vì thế, hẳn nhiều người sẽ không khỏi ngạc nhiên khi biết rằng, ngoài những đối tượng xã hội nêu trên, cơ chế giá điện của Việt Nam hiện nay còn bao cấp, bù chéo cho cả những đơn vị sử dụng điện vào mục đích kinh doanh.

Trả lời chất vấn trước Quốc hội vào tuần trước, Bộ trưởng Bộ Tài chính Vương Đình Huệ tiết lộ, với mức tiêu thụ gần 10 tỉ kWh điện trong năm 2010, ngành điện đã bù chéo cho sản xuất thép và xi măng tới 2.547 tỉ đồng, trong đó doanh nghiệp thép có vốn đầu tư nước ngoài được hơn 506 tỉ đồng.

Có lẽ ông Huệ dẫn ra con số trên là để giải thích cho khoản lỗ khổng lồ lên đến hơn 23.000 tỉ đồng của tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), nhưng nó lại cho thấy bất cập lớn trong chính sách điều hành giá điện của Việt Nam.

Như chúng ta đã biết, Việt Nam là một trong những quốc gia sử dụng điện, hay năng lượng nói chung, kém hiệu quả nhất trên thế giới. Hệ số đàn hồi giữa tốc độ tăng nhu cầu điện và tốc độ tăng GDP lên đến hai lần. Trong khi ở nhiều quốc gia trong khu vực và trên thế giới, hệ số này chỉ bằng 1 hoặc dưới 1.

Với quyền điều hành giá điện trong tay, lẽ ra Nhà nước phải sử dụng nó như một công cụ để khuyến khích, thậm chí là gây sức ép lên doanh nghiệp, để họ đổi mới công nghệ, nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng. Nhưng chúng ta đã không làm như vậy. Thay vào đó là chính sách bù chéo, lấy tiền của nhóm khách hàng phải mua điện với giá cao (khối dịch vụ) để bù cho nhóm giá thấp, mà trong trường hợp này là ngành sản xuất thép và xi măng.

Có thể nói, cơ chế giá điện của Việt Nam hiện nay, dù có nhiều thang bậc (áp dụng với khách hàng sử dụng điện cho nhu cầu sinh hoạt), hay phân ra theo nhóm khách hàng (sản xuất, dịch vụ, nông nghiệp), nhưng vẫn nặng tính cào bằng. Ví dụ như trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp, nhóm tiêu thụ hơn một nửa sản lượng điện của cả nước, bất kỳ một doanh nghiệp nào, dù sử dụng điện tiết kiệm hay lãng phí, có hiệu quả cao hay kém hiệu quả, đều được áp dụng một giá bán điện như nhau.

Rõ ràng, cơ chế này chẳng những không khuyến khích nâng cao hiệu quả sử dụng điện, mà còn gián tiếp thúc đẩy các doanh nghiệp nhập về những dây chuyền thiết bị rẻ tiền, công nghệ lạc hậu nhưng tiêu tốn nhiều điện năng. Nó cũng tạo ra sự bất công giữa các nhóm khách hàng của ngành điện và gây ra nhiều hệ lụy rất xấu cho nền kinh tế, như vấn đề bảo đảm an ninh năng lượng, đặt cả nền kinh tế vào cuộc chạy đua đến kiệt sức để đáp ứng nhu cầu về điện.

Điều đáng nói là dù ngành điện phải dành ra hàng ngàn tỉ đồng để bù chéo, nhưng chưa hẳn các doanh nghiệp được bao cấp đã hài lòng khi chất lượng điện cung cấp vẫn kém và thiếu ổn định như hiện nay. Hồi tháng 6 năm nay, phản ứng về quan điểm của Bộ Tài chính cho rằng doanh nghiệp xuất khẩu thép đang được hưởng lợi vì giá điện thấp, nên phải tăng thuế xuất khẩu, Hiệp hội Thép Việt Nam đã chủ động đề nghị Nhà nước cho ngành điện tính giá điện theo cơ chế thị trường.

Nhiều năm qua, Nhà nước đã nỗ lực tuyên truyền, vận động người dân và doanh nghiệp tiết kiệm, sử dụng năng lượng hiệu quả. Những quy định, luật lệ cũng đã được ban hành. Nhưng kết quả vẫn chưa đi đến đâu. Đã đến lúc Nhà nước thay đổi chính sách điều hành giá điện theo hướng xóa bỏ sự cào bằng, sử dụng nó như công cụ để khuyến khích, gây sức ép để người dân và doanh nghiệp phải quan tâm đến hiệu quả sử dụng năng lượng. Lẽ đương nhiên, chi phí sản xuất và kinh doanh điện của EVN cũng phải hợp lý và minh bạch. Vì chỉ có tiết kiệm, nâng cao hiệu quả sử dụng điện mới là giải pháp khả thi và kinh tế nhất để giải tỏa áp lực lên vấn đề bảo đảm nguồn cung năng lượng cho nền kinh tế.